حمد و سپاس خدای راست که عالم به دست اوست خداوند بلند مرتبه ای که با فرستادن رسولان و سفیران هدایت انسان را از ظلمت جهل به نور دانایی رهنمون ساخت. خداوندی که کلام نورانی خود را در قالب مصحفی عظیم ، قرآن کریم برای ما فرستاد تا بتوانیم از فرش زمین به عرش برین راه پیدا کنیم. قرآن کریم دریای بی کرانه است که هر کس در حد توان خود از این بهر گوهر صید می کند.

آب دریا را گر نتوان کشید                              م به قدر تشنگی باید چشید (1)

در این مقاله ی مختصر می خواهیم به بررسی «مهارت برقراری ارتباط موثر» از دیدگاه قرآن کریم بپردازیم یکی از ده مهارتی که انسان برای زندگی بهتر بدان نیازمند است.

انسان به عنوان یک موجود اجتماعی محتاج آن است که بیاموزد چگونه با دیگر افراد جامعه تعامل برقرار کند آن هم تعامل و ارتباطی که بتواند او را به هدف اصلی خلقت که همان تکامل انسان برای عبودیت و بندگی است برساند.

ابتدا به تعریف مختصری از ارتباط سالم و موثر می پردازیم، سپس ارتباط انسان را از 3 منظر در آیات مورد بررسی قرار می دهیم:

الف) ارتباط همسران با همدیگر        ب) ارتباط فرزندان و والدین         ج) ارتباط انسان در جامعه

ارتباط یعنی یک روند مداوم از تبادل اطلاعات ، عقاید و تجربیات که میان افراد و گروه ها برای رسیدن به درک مشترک و تفاهم رخ می دهد. این توانایی به فرد کمک می کند تا بتواند نظرها، عقاید، خواسته  و نیازها و هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز از دیگران درخواست کمک کند.

الف. ارتباط همسران با همدیگر: از آنجایی که اجتماع خانواده به عنوان اولین و مهمترین و مقدس ترین اجتماع تعریف شده است روابط موجود در این اجتماع نیز پایه ی تقدس و احترام خاصی بنا نهاده شده است.

زن و شوهر به عنوان اولین کسانی که خانواده را تشکیل می دهند باید روابط بسیار عاطفی و مناسبی داشته باشند تا هم زن و شوهر و هم فرزندان در این محیط سالم رشد و تکامل یابند. تشکیل بنای خانواده بسیار مهم است تا جایی که ازدواج را کامل شدن نصف دین تعریف کرده اند. خداوند عالم خلقت زن و مرد و زوج بودن را نشانه ای از نشانه های خود معرفی می کند تا جایی که آرامش و سکینه را نتیجه ی این تزویج بیان می کند «و من آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه»(2)

اولین راه برقراری ارتباط سالم در خانواده شناخت همسر است. شناختی که هم جنبه ی فیزیولوژیکی و جسمی و هم جنبه ی روان شناختی را در بر گیرد. در جایی دیگر قرآن کریم زن و مرد را همچون لباس معرفی می کند که همدیگر را می پوشانند و زیبا می کنند چون لباس هم عریان بودن بدن را می پوشاند و هم زینتی است برای بدن «هن لباس لکم و انتم لباس لهن»(3) . یکی از دعاهایی که خداوند عالم به انسان می آموزد تا تکرار کند آیه شریفه سوره فرقان است که می فرماید: «ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره العین» (4) خداوندا همسران و فرزندان مرا روشنی چشم من قرار بده.

حضرت علی (ع) که به عنوان بهترین الگو و اسوه ی بهترین مرد و همسر عالم است می فرماید : «فان المرأه ریحانه و لیست بقهرمانه» (5) زن گل بهاری است نه قهرمان . طبیعتاً برخورد و فتار با یک گل باید با شرایط و ظرافت  خاصی همراه باشد

ب) ارتباط فرزندان و والدین: انسان در محیط خانواده متولد می شود و رشد می کند و اولین ارتباط را با پدر و مادر خود برقرار می کند. خداوند عالم اطاعت از پدر و مادر را واجب کرده و حتی این اطاعت را دقیقاً بعد از اطاعت خود قرار داده است. «لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا»(6) که جز خداوند را پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید، و یا در جای دیگر می فرماید «واعبدوالله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا» (7) خداوند را پرستش کنید و برای او شریک و همتایی قرار ندهید و به پدر و مادر احسان کنید.

در آیه ی شریفه سوره ی اسراء حجت بر انسان ها تمام شده است: «ولا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما» (8) بر پدر و مادر اف نگویید و نهیب نزنید و با ایشان با گفتار گرامی سخن بگویید. احترام به پدر و مادر و برقراری ارتباط مناسب  و عاطفی با والدین از دستورات موکد قرآن کریم و احادیث ائمه علیهم السلام است. یکی از موارد بسیار ارزشمند دعای 24 صحیفه سجادیه امام الساجدین زین العابدین علیه السلام است که می فرماید: «خداوندا چنان کن که به پدر و مادرم چون مادری مهربان نیکی نمایم و اطاعت از آنان و خوش رفتاری با آنان را در نظرم از لذت خواب در چشم خواب آلود شیرین تر و برای سینه ام از شربت گوارا در ذائقه ی تشنه گواراتر گردان تا خواسته ی ایشان را برخواست خویش ترجیح دهم. خدایا صدایم را رد محضر آنان ملایم کن و قلبم را بر آنان مهربان ساز. … »(9)

ج) ارتباط انسان در جامعه:

وسیع ترین و جامع ترین بخش ارتباط در جامعه است که نیاز به مهارت بالایی دارد تا بتواند با افراد جامعه با خلقیات و روحیات مختلف ارتباط سالم ، مفید و سازنده بر قرار کند. در ابتدا به هفت گام اساسی برای یادگیری مهارت برقراری ارتباط موثر را بیان می کنیم:

1-       گوش دادن 2-صریح و صادق بودن 3- همدلی و همدردی 4- حفظ آرامش و احترام به طرف مقابل 5-مخالفت نمودن به شیوه مناسب 6- خودشناسی و افزایش آگاهی 7- شناسایی افکار تحریف شده

قرآن کریم در این بخش هم توصیه ها و رهنمودهای بسیار جالب توجهی دارد. ابتدا از نحوه ی سخن گفتن با دیگران که مهمترین بخش این مهارت است آغاز می کنیم. در اولین بخش قرآن کریم انسان ها را به سخن گفتن به بهترین نحو امر می کند: «قل لعبادی یقولوا التی هی احسن»(10) همیشه باید در ارتباط کلامی خود با دیگران از بهترین عبارت ها و کلمه ها استفاده کنیم. مولانا می فرماید:

از خدا جوییم توفیق ادب         بی ادب محروم ماند از لطف رب (11)

کلام خوش و نرم و با محبت آنقدر مهم و تأثیر گذار است که خداوند عالم در مأموریت حضرت موسی علیه السلام از او می خواهد که با فرعون طغیانگر با لحنی نرم سخن بگوید شاید در او تأثیر کند «فقولا له قولا لیِِّنا»(12)

علاوه بر اینکه نوع کلام مهم است تن صدا و بلند و کوتاه بودن صدا هم مورد تأکید قرآن کریم است تا جایی که در دستورات ، حضرت لقمان به فرزندش می فرماید: «واغضن من صوتک»(13) آرام صحبت کردن چرا صدای بلند گوش خراش است.

همان طور که در این مقاله ی به غایت مختصر ملاحظه شد تأکید بر برقراری ارتباط سالم و موثر کلامی وو غیر کلامی در چندین جای قرآن کریم دستورات دین آمده است و یکی از مشخصه های انسان های موفق ادب آنها در گفتار و رفتار و تواضع آنها در برقراری با دیگران می باشد . امید است که با تأثیرپذیری از این دریای بی کران معرفت در زندگی فردی و اجتماعی روز به روز موفق تر و مفیدتر باشیم.

محمد جواد خداجو

منابع و مآخذ:

1- مثنوی معنوی /   2 - سوره روم - آیه ی 21 /     3 - سوره بقره - آیه ی 187 / 4- سوره فرقان - آیه 74/    5  - نهج البلاغه - نامه 31 / 6- سوره بقره - آیه 83  /     7-سوره نساء - آیه 36  /      8   -سوره اسراء - آیه 23 /      9 - صحیفه سجادیه - دعای 24 /    10  -اسراء- 53 /      11 - مثنوی معنوی  /       12- سوره طه - آیه 44  /       13  - سوره لقمان - آیه 19

امام در قسمتی از یکی از خطبه ها می فرماید: با روزه گرفتن‌های دشوار، در روزهایی که واجب است، اندام‌ها با این کار آرام میگیرد و دیده ها خاشع و جان‌ها خوار می‌گردد و دل‌ها سبک می‌شود و خودبینی از ایشان به وسیله این عبادت‌ها زدوده می‌گردد. و با گزاردن چهره های شاداب با تواضع بر خاک و با نهادن مواضع سجده بر زمین خود را در مقابل خدا خرد می نمایند و اینکه با روزه داری شکم‌ها به پشت می رسند.

با تشنگي و گرسنگي خود در آن، گرسنگي و تشنگي روز قيامت را بياد آوريد. به فقيران خود صدقه بدهيد؛ بزرگان خود را در آن احترام كنيد؛‌ كوچكترها را مورد رحمت خود قرار دهيد و صله رحم بجا آوريد. زبانهاي خود را حفظ كرده، ديدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نيست، نگهداريد.

امروز 19 رمضان یعنی روزی است که پیشوای عالیقدر بشریت در خون خویش غوطه می‌خورد. روزی است که مرا به یاد آن فداکاری‌ها، عظمت‌ها و بزرگواری‌های او می‌اندازد. از او خالصانه طلب همت می‌کنم، عاشقانه اشک یعنی عصاره حیات خود را تقدیمش می‌نمایم. به کوهساران پناه می‌برم تا درد تنهایی، از پس هزارها فرسنگ و قرن‌ها سال با او راز و نیاز کنم و عقده‌های دل خویش را بگشایم.

ای خدای بزرگ، تا وقتی که زنده‌ام به وظیفه  خویش تا حد طاقت خود بدون خستگی رفتار می‌کنم. هیچ گاه سنگر را برای دشمن خالی نمی‌کنم، با ظلم و فساد مبارزه می‌نمایم، از بینوایان و ستمدیدگان دفاع می‌کنم، زندگانی خویش را وقف دل‌های دردمند و اشک یتمیان و آه بیوه‌زنان می‌نمایم. همیشه تو را به یاد دارم،‌ در همه کاری از تو استعانت می‌جویم و در هر مشکلی از تو راه حل می‌طلبم.

خدای من، زیبایی‌های طبیعت تو آنقدر دل فریب است که جان و روح مرا مجذوب خویش ساخته. مصنوع اراده خلاق تو آنقدر دل انگیز است که جز ستاش و پرستش راهی برای تسکین دل پرشور من وجود ندارد. ساعت‌ها با ماه تابان تو می‌نشینم و راز و نیاز می‌کنم، در مقابل او اشک می‌ریزم، وقتی که به پشت ابر می‌رود با بی‌صبری انتظارش را می‌کشم، گاهی از زیبایی‌اش چنان شیفته می‌شوم که فریاد می‌کشم و دیوانه‌وار به هر طرف می‌دوم و آنگاه که خسته و کوفته می‌شوم به گوشه‌ای نشسته با سکوت خویش همراه با قطرات اشک عمیق‌ترین درود قلبی خود را نثارش می‌کنم.

اوه، طلوع و غروب آفتاب تو آنقدر زیباست که درباره‌اش نمی‌توانم چیزی بگویم جز آن که در مقابل آن بایستم، سراپا محو شوم، و تو را تقدیس کنم. اوه، خدایا، زیبایی‌های تو آنقدر فراوان است که نمی‌توانم شماره کنم ولی همین زیبایی‌هاست که مرا بی‌تاب کرده. می‌خواهم هر چه زودتر جان و هستی خویش را که خود نیز هدیه اوست سراپا تسلیم وجودش کنم، می‌خواهم که جان خود را در قربانگاه عشق او قربانی نمایم. می‌خواهم به دور شمع وجودش بگردم تا سراپا بسوزم، می‌خواهم در او محو شوم و از خود اثری نیابم.»

در ماه رمضان - در همۀ  روزها و شبها - دلهیتان را هرچه مى‌توانید با ذكر الهى نورانیتر كنید، تا براى ورود در ساحت مقدس لیلةالقدر آماده شوید؛ كه “لیلةالقدر خیر من الف شهر تنزّل الملائكةوالرّوح فیها باًّذن ربّهم من كل امر". شبى كه فرشتگان، زمین را به آسمان متصل مى‌كنند، دلها را نورباران و محیط زندگى را با نور فضل و لطف الهى منور مى‌كنند. شب سِلم و سلامت معنوى - سلام هى حتّى مطلع الفجر - شب سلامت دلها و جانها، شب شفاى بیماریهاى‌ اخلاقى، بیماریهاى معنوى، بیماریهاى مادى و بیماریهاى عمومى و اجتماعى؛ كه امروز متأسفانه دامان بسیارى از ملتهاى جهان، از جمله ملتهاى مسلمان را گرفته است! سلامتى از همۀ اینها، در شب قدر ممكن و میسّر است؛ به شرطى كه با آمادگى وارد شب قدر بشوید. ۱۳۷۶/۰۹/۰۵

می بينيم كه مردم ما، جوانهای ما، زن و مرد ما با اين شبها حقيقتاً قصد پالايش خود را دارند؛ دلها نرم می شود، چشم ها اشكبار می شود، روح ها لطيف می شود؛ روزه هم كمك كرده است. ما بايد اميدوار باشيم، دعا كنيم و بكوشيم از اين شبها برای عروج معنوی خود استفاده كنيم؛ چون نماز معراج و وسيله ی عروج مؤمن است. دعا هم معراج مؤمن است، شب قدر هم معراج مؤمن است. كاری كنيم عروج كنيم و از مزبله مادی كه بسياری از انسانها در سراسر دنيا اسير و دچار آن هستند، هرچه می توانيم، خود را دور كنيم. دلبستگی ها، بدخلقی ها - خلقيات غيرانسانی، ضدانسانی - روحيات تجاوزگرانه، افزون خواهانه و فساد و فحشا و ظلم، مزبله های روح انسانی است. اين شبها بايد بتواند ما را هرچه بيشتر از اينها دور و جدا كند. ۱۳۸۳/۰۸/۱۵

امروز روز نوزدهم ماه رمضان است و ديشب يكى از شبهايى بود كه احتمال ليلةالقدر در آن وجود دارد. به‌طور كلّى ايّامِ بسيار عزيز و مباركى است و دو شبِ طرفِ احتمال ليلةالقدر پيش روى ماست. مردم عزيز و مؤمن تهران در اين اجتماع معنوى و روحانى دلهاى خود را براى اتّصال و ارتباط با حضرت حق (جلّت عظمته و عظّم شأنه) آماده كنند و در شبهاى قدرى كه باقى مانده است، آنچه را كه خداى متعال از رحمت الهى در اين ايّام و شبها براى مؤمنان وعده فرموده است، براى خود تأمين كنند. پروردگارا! توفيق درك ليلةالقدر و استفاده از بركات آن را به همه ما عنايت كن