اصول حاكم بر زندگی انسانی كه نه تنها الگوی ما، بلكه الگوی بزرگترین اولیای الهی،‌امامان معصوم و امام زمان ما است، اصولی قابل توجه و با اهمیت اند.، چرا كه اصولی از یك زندگی ایده آل و الگو هستند كه می تواند تعالی بخش دیگر زندگیها باشد. اما از آنجا كه یك خانواده ایده ال حاصل تلاش و روابط كلیه اعضای آن خانواده است،‌در اینجا، به بررسی اصول حاكم بر زندگی علی (ع) ،‌ فاطمه (س) و حسینین (ع) و زینبین پرداخته ایم.

1- ساده زیستی و زهد خانوادگی

نحوه ازدواج،‌ مهریه،شروع زندگی خانوادگی در یك خانه اجاره ای و ساده پوشی زهرا (س)وعلی (ع) و فرزندانشان نمونه هایی از اهمیت این اصل در زندگی خانوادگی شان است،‌آنچنان كه صحابی جلیل القدری چون سلمان را به تعجب واداشت كه :

- عجبا! دختران پادشاه ایران و قیصر روم بر كرسیهای طلایی می نشینند و پارچه های زربفت به تن می كنند و این دختر رسول خدا است كه نه چادرهای گران قیمت بر سر دارد و نه لباسهای زیبا.

2- مشاركت در امور زندگی و اهمیت دادن به كار و همكاری در بین اعضای خانواده

برای مثال علی (ع) بچه داری می كرد، فاطمه (س) نان می پخت و یا گندم آسیاب می كرد، ،‌علی (ع) به جهاد می رفت و زخم برمیداشت و فاطمه (س) زخمهای او را درمان می كرد و شمشیر او را می شست به همین دلیل هم بود كه علی (ع) در هر بعد از ابعاد زندگی اش بالاترین تلاشها و موفقیتها را داشت و فاطمه زهرا (س) هم در مقام عبادت،‌دفاع از ولایت و كار در خانه و خانه داری و مهمتر از همه تربیت فرزند بالاترین موفقیتها را كسب نمود.

3- ارزشی بودن ازدواج و حاكمیت ارزشها بر خانواده

نمونه هایی همچون بخشیدن پیراهن عروسی توسط حضرت زهرا در شب ازدواج آن حضرت با علی (ع)، فراموش نشدن یاد خدا،‌ گفتن تكبیر و به نماز ایستادن عروس و داماد در شب اول عروسی و ثمره اینها ایثار و انفاق خانوادگیشان كه در بالاترین حد آن سوره انسان مورد اشاره قرآن قرار گرفته است، بیانگر حاكمیت این اصل در خانه علی (ع) است.

4- حاكمتی روح مشورت بر زندگی

مشورت خواهی و مشاوره با پیامبر اكرم (ص) به عنوان فكر برتر و بهره مندی از راهنماییها و ارشادهای ایشان بارها و بارها توسط علی (ع) و زهرا (س) صورت گرفت.

5- حاكم بودن روح برنامه ریزی و نظم در خانه

تقسیم كارهای خانه،‌انجام امور در زمان مناسب،‌ اختصاص مكانی خاص برای عبادت و نماز در خانه و داشتن برنامه جهت تربیت فرزندان از جمله این موارد است.

6- سیاسی بودن، جهانی بودن و فدایی بودن در راه اسلام

گذشته از امیرالمؤمنین كه اسوه جهادی و فدایی بودن و سیاستمداری است،‌خطبه ها و فالیتهای سیاسی حضرت زهرا (س) نشان دهنده این است كه ایشان هم به عنوان یك زن، سرآمد مبارزات سیاسی در زمان پیامبر و بعد از فوت آن حضرت بودند. محسن شهید، فاطمه شهیده، علی زخم خورده، حسن مسموم، حسین سرجدا و زینب و كلثوم به اسارت رفته، همه و همه در این خانه می زیسته اند.

7- علم دوستی

نهج البلاغه، صحیفه فاطمیه،شاگردپروری،آشنایی با تفسیر قرآن و تشكیل كلاسهای دینی در خانه امیرالمؤمنین و حضرت زهرا نمونه هایی از توجه این خاندان به علم دوستی است.

8- جذب و رفت و آمد ملائكه و فرشتگان به خانه

در زیارت جامعه آمده است: ((السلام علیكم یا اهل بیت النبوه و موضع الرساله و مختلف الملائكه…)) چرا كه این قطعه بهشتی در زمین، محل رفت و آمد ملائكه ای همچون جبرئیل، میكائیل و اسرافیل بوده است.

9- عشق و فاطمه و مهربانی همه اعضا به یكدیگر

10- مهمان دوستی، ضیافت در خانه و رسیدگی به احوال خویشاوندان

امیرالمؤمنین می فرمایند :

ای مردم! انسان هر مقدار كه ثروتمند باشد باز ار خویشاوندان خود بی نیاز نیست كه از او با زبان و دست دفاع كنند، خویشان انسان بزرگترین گروهی هستند كه از او حمایت می كنند و اضطراب و ناراحتی او را می زدایند و در هنگام مصیبتها نسبت به او پرعاطفه ترین مردم می باشند.

اگر بیش از شش روز می گذشت و میهمانی برای علی (ع) نمی رسید، تأسف می خورد و می نالید و گاه می فرمود:

((آن كس كه دست دهنده خود را از بستگانش بازدارد، تنها یك دست را از آنها گرفته اما دستهای فراوانی را از خویش دور كرده است.))

همسرداری در خانه علی علیه السلام

از آنجا كه همسرداری امری است دو جا نبه، در این بخش به جای همسرداری علی (ع) ، عنوان همسرداری در خانه علی (ع) انتخاب گردید لذا به چند اصل از اصول حاكم در همسرداری خانه علی (ع) و فاطمه زهرا (س) اشاره می گردد:

1- پرهیز از خواسته های مادی و تلاش در جهت جلب رضایت همسر:

- فاطمه جان! آیا غذایی داری تا از گرسنگی بیرون آیم؟

- دو روز است كه در منزل غذای كافی نداریم آنچه بود به شما و فرزندانم حسن و حسین دادم و خود از غذای اندك موجود استفاده نكردیم.

- فاطمه جان ! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟

حضرت زهرای اطهر، نگاه نجیبش را بر زمین انداخت و فرمود:

یا ابا الحسن ! انی لا ستحیی من الهران اكلف نفسك ما لا تقدر علیه

ای اباالحسن! من از خدایم شرم دارم كه از تو چیزی درخواست نمایم كه مقدورت نباشد.

و اینگونه خانه علی و زهرا، كانون مودت و محبت و رحمت می شود، و علیرغم وجود همه مشكلات و سختیها و مصائب كه در زندگی مشترك علی (ع) و زهرا (س) بیش از هر خانه دیگر وجود داشت، به اعتراف خود امیرالمؤمنان نگاه به چهره همسر كردن باعث زدوده شدن هرگونه غم و اندوه می گردد:

((سوگند به خدا، من زهرا (س) را تا آن هنگام كه خداوند او را به سوی خود برد، خشمگین و مجبور به كاری ننمودم، او نیز مرا خشمگین نكرد و هیچگاه موجب ناخشنودیمن نشد… من هر گاه به چهره زهرا (س) نگاه می كردم هرگونه غم و اندوه از من برطرف می شد…))

آری این خانه، خانه ای است كه از مظاهر رفاه مادی در آن هیچ یافت نمی كنی و لیكن همجواری با همسر و شریك زندگی را مایه آرامش می یابی.

2- تقسیم كار در خانه:

یكی از عوامل شادابی و تكامل خانواده تعیین حدود مسؤولیت افراد در خانواده است.

رسول خدا در اولین شب ازدواج علی (ع) و زهرا (س) كارهای آنان را به این شكل تقسیم نمود: خمیر كردن آرد و پختن نان و تمیز كردن و جارو زدن خانه به عهده فاطمه (س) باشد و كارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم و مواد غذایی را علی (ع) انجام دهد.

پس از آن بود كه حضرت زهرا (س) فرمود:

جز خدا كسی نمی داند كه از این تقسیم كار تا چه اندازه خوشحال شدم، زیرا رسول خدا (ص) مرا از انجام كارهایی كه مربوط به مردان است،‌ بازداشت.

3- فرمان پذیری و رعایت حق مدیریت شوهر در خانه:

البیت بیتك و المره زوجتك إفعل ما تشاء

علی جان! خانه، خانه توست و من همسر تو هستم، هر آنچه می خواهی انجام بده.

این پاسخ زهرای اطهر در جواب درخواست علی (علیه السلام) برای ورود عمر و ابوبكر به خانه و پس از ماجرای به آتش كشیدن در منزل و مصدوم شدن حضرت زهرا (س) است.

4- آرایش و زینت برای همسر

رسیدگی به وضع ظاهری به خاطر همسر از اصول زندگی یك زن و مرد مسلمان است و در زندگی علی (ع) و زهرا (س) نیز این اصل خود ر به خوبی نشان می دهد. نقل است پیامبر برای شب عروسی حضرت زهرا (س) دستور داد عطرهایی خوشبو تهیه كنند و زهرا (س) نیز در داخل خانه دائماً معطر بودند.

5- یاری رساندن به همسر

یا رسول الله هر دو دستم به علت آرد كردن گندم با آسیای دستی ورم كرده،‌زخم شده است.

دیشب را تا صبح به آرد كردن گندم مشغول بودم و علی نیز فرزندانم حسن وحسین را نگهداری می كرد.

و همین همراهی و دلجویی علی (ع) بود كه زهرا (س) را در تحمل مصائب و مشكلات كارهای خانه یاری كرده و حتی تحمل زخم دست را هم بر او آسان می كرد. در آن سو هم هنگامی كه علی (ع) از جهاد و جبهه جنگ برمی گشت، فاطمه (س) استقبال گرمی از او می كرد، شمشیر او را گرفته و می شست. در تمام فعالیتهای علی (ع) او را همراهی می كرد و نسبت به مسائل او و جامعه حساسیت نشان می داد و به این شكل با همراهی ، همفكری و رغبتی كه در خود نشان می داد خستگیها و مرارتهای بیرون را از جسم و روح او دور می كرد.

6- حاكمیت روح عاطفی و نگاههای محبت آمیز در خانه

شیرین ترین اوقات زندگی ، لحظاتی است كه انسان چشم به معشوق خود می دوزد و او را می نگرد و عاشقانه با او صحبت می كند و نهایت عشق و عاطفه خود را در كلام و نگاه ابراز می دارد.

زندگانی علی (ع) و زهرا (س) پر است از این لحظات عاشقانه و شیرین.

علی (ع) می گوید: ((دائماً به او می نگریستم و از دلم غم و اندوهها برطرف می شد.))

و فاطمه (س) خطاب به همسرش می گوید:

علی جان ! جانم فدای تو ! جان و روح من سپر بلای جان تو ! یا اباالحسن همواره با تو خواهم بود. چه در خیر و نیكی به سر ببری، چه در سختی ها و بلاها گرفتار شوی، همواره با تو خواهم بود.

و چه نیكو كلام خود را به اثبات رسانید و جان خویش را در طبق اخلاص نهاد و فدایی علی (ع) شد.

7- اهمیت دادن به تفریح، مزاح و شادی در روابط

اگر چه خانه علی و زهرا، كانون ساده زیستی،‌ زهد، ایثار، انفاق، جهاد، سیاست،‌ اندیشه، شجاعت و هزاران فضیلت دیگر بود و اگر چه آنها مظلوم ترین انسانهای عالم هستند و عمری پررنج و مصیبت داشتند !‌و لیكن زندگی آنان خالی از لحظات شیرین و دلپسند تفریح و شادی هم نبود. چرا كه علی (ع) و زهرا (س) هم انسانند و انسان هم به شادی و تفریح احتیاج دارد،‌اما از آنجا كه علی و زهار در بالاترین مراتب انسانیت قرار دارند، تفریح و شادیشان هم متناسب با روح متكاملشان و به دور از هر گونه، افراط و تفریط است.

مروری بر چند نمونه زیبا از زندگی سراسر زیبای این بزرگواران مؤید مطالب فوق است :

- در شب عروسی شان، اگر چه زنان دف می زنند و سرودهای شاد می خوانند، اما فضای مجلس خالی از تكبیر و سرودهای معنوی هم نیست.

- در صحنه ای دیگر زهرا (س) را مشاهده می كنیم كه در حضور علی (ع) با فرزندش حسین مشغول بازی كردن است و به او می فرماید :

انت شبیها بأبی لست شبیها بعلی

تو به پدر من پیامبر شبیهی و به پدرت علی شباهتی نداری

و این موجب خنده و تبسم حضرت علی (ع) می شود.

- در جای دیگری علی (ع) و زهرا (س) را مشاهده می كنیم كه به اتفاق به صحرا رفته اند و به هنگام خوردن خرما و در قالب گفتگو و مفاخره ای شنیدنی، تفریحی شیرین و دلپسند دارند.

علی (ع) می فرماید: ای فاطمه ! رسول خدا ، مرا بیشتر از تو دوست می دارد. و حضرت زهرا (س) پاسخ می گوید: از سخن تو تعجب می كنم ! آیا می شود پیامبر اكرم (ص) تو را بیش از من دوست داشته باشند، در حالیكه من میوه دل او و عضوی از پیكرش و شاخه ای از شاخسارش می باشم و غیر از من فرزندی ندارد.

پس از آن به نزد پیامبر رفتند و صحبتشان را در حضور پیامبر ادامه دادند، ابتدا فاطمه (س) پیش دستی كرده و عرض كرد:

ای رسول خدا ! كدام یك از ما دو نفر نزد تو محبوب تریم، من یا علی؟ رسول خدا (ص) فرمود:

تو به من محبوب تری و علی از تو برای من عزیزتر است !

و پس از آن باز هم علی (ع) است و زهرا (س) و مفاخره ای شیرین و شنیدنی :

علی (ع) : آیا من به تو نگفتم كه فرزند فاطمه باتقوایم؟

زهرا (س) : من نیز دختر خدیجه كبرایم

علی (ع) : من فخر كائناتم

زهرا (س) : من دختر كسی هستم كه نزد خدا آنچنان گرامی شد كه گویی به فاصله دو كمان یا نزدیكتر نسبت به پرودگارش قرار گرفت.

علی (ع) : خدمتگزارم جبرئیل است.

زهرا (س) : خطبه ام را در آسمان، راحیل خوانده است و خدمتگرارانم گروههای فرشتگان یكی پس از دیگری هستند.

علی (ع) : من در جایگاهی رفیع و بلند زاده شدم.

زهرا (س) : من هم در مقام والا و بلند مرتبه به ازدواج و همسری تو در آمدم…

علی (ع) : شیعیان من از دانشم می نگارند.

زهرا (س) : ظرف دانش شیعیان من نیز از دریای علمم لبریز می شود.

علی (ع) : من كسی هستم كه خداوند اسم مرا از اسم خود مشتق ساخته، او عالی است و من علی.

زهرا (س) : من نیز چنین ام، او فاطر است و من فاطمه.

و زندگی كوتاه علی (ع) و زهرا (س) پر است از این قطعات تاریخی و صحنه های زیبا و شنیدنی كه نشانگر با نشاط و زیبا بودن زندگی ایشان است علیرغم تمام مشكلات و گرفتاریهای آنان.

تربیت فرزند در خانه علی علیه السلام

 

چگونگی تربیت فرزند یكی از وجوه درخشنده سیمای خانوادگی امیرالمؤمنین (ع) است. در این متن، برآنیم تا برخی از اصول تربیت فرزند و حقوق آنان بر پدر و مادر را از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) بیان كنیم.

1- انتخاب نام نیكو

2- گفتن اذان و اقامه در گوش فرزندان و انجام عقیقه (قربانی گوسفند) برای آنان

3- بازی با فرزندان :

((اشبه اباك یا حسن واخلع عن الحق الرسن

و اعبد ا لها ذامنن و لا توال ذالاحن))

پسرم،‌مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بركن‌ ! خدایی را بپرست كه صاحب نعمتهای متعدد است و هیچگاه با صاحبان ظلم دوستی مكن. این قطعه، یكی از قطعات اشعاری است كه حضرت زهرا (س) درهنگام بازی با فرزندانش زمزمه می كرد. بدین شیوه هم آنها را سرگرم می نمود وهم حكمت به آنها می آموخت، چرا كه خود امیرالمؤمنین (ع) می فرماید:

((كسی كه كودكی دارد باید در راه تربیت او خود را تا سرحد كودكی تنزل دهد.))

خود امیرالمؤمنین (ع) نیز در كودكی بازیهایی داشته اند كه یكی از آنها كشتی گرفتن است. نقل است ابوطالب بین فرزندانش و پسر عموهایشان مسابقه كشتی برگزار می كرد و همیشه علی (ع) بر همه پیروز می شد و این باعث شادی ابوطالب می گردید. در خانه خود علی (ع) هم بین حسن و حسین (علیهماالسلام) مسابقاتی همچون كشتی، خطاطی و مسابقاتی در انجام كارهای دیگر برگزار می شد، و گاهی پیامبر جهت افزایش این شادی و نشاط حاصل از مسابقه، در جمع ایشان حاضر می شدند و به تشویق طرفین می پرداختند.

4- رعایت اصل بی طرفی، عدالت و مساوات بین فرزندان

یكی از حساسیتهای كودكان جانبداری و توجه خاص پدر و مادر به یكی از فرزندان دیگر است كه در روایات بر رعایت عدالت و مساوات بین فرزندان و محبت كردن، هدیه دادن و توجه نمودن به خصوص توجه به حساسبت بیشتر دختران در این مورد تأكید شده است.

به یك نمونه زیبا از دقت حضرت زهرا (س) در این مورد توجه كنید:

پیامبر (ص) حسن وحسین (علیهماالسلام) را به مسابقه خطاطی تشویق نموده، فرمودند: هر كس خط او زیباتر است قدرت او بیشتر است. حسن و حسین (ع) هم هر كدام خط زیبایی نوشتند. اما رسول خدا (ص) ایشان را به مادرشان هدایت فرمود تا اگر در قضاوت نگرانی پیش آمد، با عاطفه مادری جبران شود. زهرا (س) نیز جهت رعایت اصل بی طرفی به فكرش رسید. قضاوت نهایی را به تلاش خوشان مربوط سازد لذا گردنبند خویش را پاره كرده بر سرآنها ریخت و فرمود: هر كدام از شما دانه های بیشتری بگیرد قدرت او بیشتر است.

5- داشتن برنامه جهت تمرین، تشویق و تربیت عبادی و دینی فرزندان

- به طور مثال نقل شده است كه حضرت زهرا (س) جهت شبهای احیاء فرزندان را در روز خوابانید تا كاملاً استراحت كنند و غذای مناسب و كمتری هم به آنها می داد تا با زمینه مطلوبتری از نظر جسمی و روحی در شب زنده داری شركت كنند. ایشان با شیوه های دیگری كودكانش را در عباداتی مانند نماز، اعمال عبادی ماه رمضان، شركت در جلسات قرآن و شركت دادن آنها در امور خیری مثل كمك به مستمندان و دادن صدقه به نیازمندان شركت می داد كه نقش مؤثر تربیتی همراه كردن كودكان با خود هنگام انجام عبادات را می رساند.

6- مكلف نمودن فرزندان به رعایت ادب و اخلاق اسلامی

تأدیب كودك یعنی ملازم ساختن و مكلف نمودن او به رعایت ادب و اخلاق اسلامی ، بدین معنی كه هر چند كودك نسبت به حكمت آداب مزبور، درك و فهمی ندارد ولیكن از باب تمرین و تمهید، وی را به انجام آنها مكلف می كنیم و مهم این است كه كودك خود را در تكلیف احساس كرده، بداند اگر تن به تكلیف ندهد با الزامهایی روبرو خواهد شد. علی (ع) در این باره می فرماید :

(( آن كس كه ملكف به ادب شود ، بدیهایش اندك می گردد. ))

و در روایات داریم زمانی كه كودك به 6 سالگی رسید او را به نماز و چنانچه تحمل گرفتن روزه را داشت به انجام آن وادار نمایید.

7- استفاده از فرصتهای مختلف جهت انتقال تجربیات و نصایح

امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س) از هر موقعیتی برای انتقال تجربیاتشان استفاده می كردند . نامه امیرالمؤمنین به امام حسن (ع) یكی از این موارد است.

معرفی شبهات و انحرافات اجتماعی،‌ توصیه به مطالعه تاریخ، انتخاب مسیر مورد علاقه و اشتیاق، تحمل مصائب و مشكلات دنیا، پذیرش مسئولیت در حد توانایی ، برقراری نظم در امور زندگی،‌ تشخیص دوست از غیر دوست و ارتباط گرم با خویشان و تكریم آنان از جمله رئوس برخی از این نصایحند.

بدیهی است خانه ای كه ظریفترین نكات تربیتی ، با چنین دقتی در آن مراعات می گردد محل پرورش انسانهایی چون امام حسن (ع) ، امام حسین (ع) و زینب (س) خواهد بود. در پایان بد نیست متذكر شویم كه اگر چه امیرالمؤمنین (ع) حقوق زیادی برای فرزندان قائل شده اند،‌اما از آن سو هم وظایفی برای فرزند بر شمرده اند كه مهمترین آنها اینست كه فرزند، پدر و مادرش را در هر چیز مگر در نافرمانی از خداوند سبحان اطاعت و پیروی كند:

(( فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی كل شیء الا فی معصیه الله سبحانه ))