تهیه کننده:خانم فاطمه احمدی ازمبلغین مدرسه

وَالْعَصْرِ (۱) انَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ (۲) إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (۳)
در تفسیر این آیه شریفه، حق تعالی به روزگار قسم یاد می‏کند که محل عبرت ناظران است و اثر قدرت قادران، به این‏که انسان‏ها در خسران و زیان هستند.(1) زیرا همه عمر خود را به غفلت می‏گذرانند و غافل از این هستند که هرچه روز می‏گذرد، آن‏ها قدمی به روز آخر نزدیک‏تر می‏شوند. آنان غافلند و در معاصی و گناه غوطه‏ ور و هر روز بازگشت خود به سوی حق را به تأخیر می ‏اندازند و فکر می‏کنند که برای همیشه در این دنیا خواهند ماند.
مولانا از این سوره بسیار آموزنده استفاده می‏کند و انسان را به یاد روز مرگ و این‏که روزی از این دنیا خواهیم رفت، می ‏اندازد و این‏گونه متذکر می‏شود که: سخنانی که آدمیان به یکدیگر می‏گویند، چون هر لحظه در حال مرگ‏ هستند، باید وصیتی به حساب آوری که پدر در دم مرگ با پسر خود می‏گوید. تا به این طریق برای تو عبرت و رحمت را به همراه داشته باشد. اگر دیدی اغراض نفسانی نمی‏گذارند تو با این دید به مردم نگاه کنی، این اغراض ر.ا از قلبت بیرون کن و در این راه بسیار تلاش و کوشش کن و احساس عجز و ناتوانی نکن و بدان که با هر عاجزی، قادر مطلقی هست که می‏تواند عجز تو را برطرف کند. پس با ناله و تضرع به سوی او رو بیاور و:
پس تضرع کن که ای هادیّ زیست                  باز بودم، بسته گشتم، این زچیست؟
سخت‏ تر افشرده‏ ام در شر قدم                            که لفی خسرم ز قهرت دم به دم
از نصیحت‏ های تو کر بوده ‏ام                           بت‏شکن دعوی و بتگر بوده‏ ام(2)
در مقابل خداوند متعال تضرع کن و بگو ای هدایت کننده‏ ی راه حیات طیبه من که پیش از این دست و پایم باز بود، ولی به زنجیر گناه بسته شد، دلیل این امر چیست؟ خداوندا، من در طریق شر و بدی با گام‏های محکم‏تری حرکت می‏کنم، چرا که به جهت قهر تو، لحظه به لحظه در زیانکاری به سر می‏برم. گوشم از شنیدن نصایح تو کر بوده، به ظاهر ادای بت‏شکنی داشتم، ولی در باطن بت ساز بوده ‏ام. (3) ناگاه وقت مرگ فرا می‏رسد. مرگ به تو می‏گوید: آن‏قدر که من به طبل کوبیدم، از شدت ضربات، پاره شد و آن‏قدر که فریاد زدم که من دارم به زودی به تو می‏رسم، گلویم گرفت، اما آنان که ایمان به خداوند متعال آوردند و اعمال نیکو و صالح انجام دادند، چرا که دانستند وقت رحیل به زودی خواهد رسید، از این طایفه مستثنا هستند و خسران و زیانکاری شامل آنان نخواند شد.
در ادامه آیه شریفه، ما به بر پا داشتن صبر و دریافت حق و حقیقت توصیه شده‏ ایم، بنابراین مولانا در قالب داستان زیبایی، صبر را این‏گونه تفسیر می‏کند:
لقمان حکیم از روی صفا و خلوص نزد حضرت داوود (ع) رفت و دید که ایشان دارند با آهن زره می‏سازند و به یکدیگر وصل می‏کنند. او در شگفتی فرو رفت و با خودش گفت: چه کار کنم؟ آیا بپرسم که چرا این چنین می‏کنی؟ اما با خود گفت: بردباری بهتر است، اگر صبر کنم، به مقصودم زودتر و بهتر می‏رسم. این یک حقیقت است که اگر مجهولی را که دیدی و عنان اختیار را از دست ندادی، آن مجهول زودتر برای تو روشن خواهد شد. بردباری آن پرنده‏ی سبکبالی است که پروازش از همه‏ ی پرندگان عالی‏تر است. بی‏ صبری و نابردباری موضوع آسان را پیچیده ‏تر و تاریک‏تر می‏کند.
لقمان از این گفتگو با خودش به این نتیجه رسید که تحمل کند و چیزی نگوید. داوود(ع) حلقه‏ ها را در مقابل دیدگان لقمان حکیم زره ساخت و پوشید و آن‏گاه خود گفت: ای لقمان، این زره پوشاک بسیار شایسته است که برای جلوگیری از ورود جراحت در جنگ و پیکار ساخته‏ ام.
گفت لقمان: «در صبر هم نیکو دمی است             که پناه و دافع هر جا غمی است»
صبر را با حق قرین کرد ای فلان                         آخر والعصر را آگه بخوان
صد هزاران کیمیا، حق آفرید                               کیمیایی همچو صبر آدم ندید(4)
لقمان گفت: آری، بردباری هم نیروی بسیار شایسته ایست که پناهگاه و دفع کننده‏ ی هر گونه غم و اندوه است. خداوند ما صبر را با حق و حقیقت قرین فرموده و آخر سوره والعصر هر دو را لازمه ‏ی مردان با ایمان قرار داده است. حق جل و علا صدها هزار کیمیا آفریده، ولی هیچ‏کس کیمیایی به عظمت صبر ندیده است. علامه جعفری از این ابیات استفاده کرده و این‏چنین نصیحت می‏کند که: برادر عزیزم، صبر گنج پرقیمتی است، صبر کن، تا از رنج‏های ریشه ‏داری تو را نجات بدهد. بردباری نیرویی بس عجیب است که انسان را به سوی کشف هر راز پنهانی رهنمون می‏گرداند. من هم مثل تو می‏دانم صبر تلخ است، آری خیلی تلخ است، اما میوه‏ ی شیرینی چون شکر به دنبال دارد. (5)
1- خواجه عبدالله انصاری، تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، تألیف امام احمد میبدی، ج 2، چ سوم، تهران: اقبال، 1374،ص 637.
2- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی ، به کوشش محمد استعلامی، ج6، چ ششم، تهران: زوّار، 1372، ص 43 و کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر ششم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص240 و محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج13، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، ص240.
3- کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفتر ششم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص240.
4- مولانا جلال الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی ، به کوشش محمد استعلامی، ج3، چ ششم، تهران: زوّار، 1372، ص89؛ کریم زمانی، شرح جامع مثنوی معنوی، دفترسوم، چ هفتم، تهران: انتشارات اطلاعات، 1383، ص482.
5- محمد تقی جعفری، تفسیر و نقد تحلیل مثنوی، ج7، چ یازدهم، تهران: انتشارات اسلامی، 1367، صص402 و 404-405.