اعتکاف با همه فضیلتش، زن و مرد را به خود می خواند، انسان را می خواند تا در دنیای های و هوی و دود و دم، معراج انسانیت را به تماشا بنشینیم. فرصت طلایی عمر در پیش است و ایام در گذر؛ پس همتی باید تا با حضوری سبز از همسفران کوی دوست بگردیم.اعتکاف در لغت به معنای توقف در جایی است .اما تعریف اصطلاحی اعتکاف: امام خمینی (ره) در تعریف اعتکاف می فرمایند: “وَ هُوَ اللَّبَثُ فِی المَسجِدِ بِقَصدِ التَعّبُدِ بِهِ وَ لا یعتَبَرُ فِیه ضَمُّ قَصدِ عِبادَةٍ اُخری خارِجَةً عَنهُ وَ اِن کانَ هُو الاَحوِط؛
اعتکاف، ماندن در مسجد به نیت عبادت است و قصد عبادت دیگر، در آن معتبر نیست. اگر چه احتیاط مستحب نیت عبادتی دیگر، در کنار اصل ماندن می باشد.
اهمیت اعتکاف:
اعتکاف، محو خود خواهى در امواج بلند خداگرایى و خدمت به امت اسلامى است. اعتکاف، بیرون رفتن از خانه خویش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتى مستحبى و تقرب جویانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مى گیرد. اعتکاف، گریز از لذت گرایى و مهار حس خود محورى و برترى جوئى و بازگشت از قبله دنیاگرایان به سمت و سوى قلب و قبله هستى است. خود سازى، محاسبه نفس، توبه و نیایش، نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبى از دیگر برکات اعتکاف است. اسلام، فکر جدایى از زندگى دنیا و گوشه نشینى و کناره گیرى از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطل و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را بعنوان فرصتى براى بازگشت به خویش و خداى خویش قرار داد، تا کسانى که از هیاهو و جنجال هاى زندگى مادى خسته مى شوند، بتوانند چند صباحى با خداى خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستى ارتباط دهند .اعتکاف شرایطی را فراهم می کند تا انسانها با توشه معنوى و اعتقادى راسخ و ایمان و امیدى بیشتر، به زندگى خود ادامه داده ، خود را براى صحنه هاى خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند ، همیشه با یاد خدا تلاش کنند ، خود را در محضر پروردگار ببینند ، از نافرمانى او بپرهیزند و به سوى سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.
اعتکاف در ادیان دیگر:
کسی به درستی نمی داند که این عبادت، از چه زمانی آغاز و کیفیت اجزا و شرایط آن در بدو شکل گیری چه چیزهایی بوده است.
با توجه به آیه 125 سوره بقره، می توان نتیجه گرفت که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می شده. و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می ورزیدند و لذا ابراهیم و اسماعیل (ع) از طرف خداوند موظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤولیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.
حضرت موسی (ع) با آن که مسؤولیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی (طه :83و84).
بیت المقدس از مکانهایی بود که همواره عده زیادی از انسانها، برای اعتکاف در آن گرد می آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا (ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می نمود حضرت مریم (ع) است. قرآن در این باره می فرماید: “وَ کَفّلَها زَکَریا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَریا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او (مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می رفت برای او غذایی مهیا می دید (عمران:37).”
از قرآن مجید (مریم:16و 17) استفاده می شود که حضرت مریم (ع) آنگاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد از مردم بریده بود و در خلوت به سر می برد.
علامه طباطبائی می فرماید: گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می جسته اند.
اجداد پیامبر اسلام (ص) از پیروان دین حنیف به شمار می روند. اعتکاف در غارها و بیابانها و کوهها، به عده ای از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهای خلوتی که از مردم دور بود به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول می شدند.
پیامبر (ص) نیز مانند خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم (ع) بود و عبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می داشت.قبل از بعثت حضرت محمد (ص) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز بود، حضرت رسول اکرم (ص) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می شدند و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می رفتند.
ارکان اعتکاف:
ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمداً یا سهوا ترک شوند، آن عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارت اند از 1) نیت؛ 2) توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهار گانه معروف؛ 3 کمتر از سه روز نبودن اعتکاف؛ 4) روزه دار بودن معتکف در ایام اعتک
زمان اعتکاف:
اعتکاف در هر زمانی که انسان بتواند حداقل سه روز در مسجد بماند صحیح است، و بهترین زمان برای آن، ماه مبارک رمضان و مخصوصا در دهه آخر آن ماه می باشد.
نیت اعتکاف:
اعتکاف،همانند سایر عبادات،باید با نیت و قصد قربتباشد و هر گونه ریا و خود نمایی و قصد غیر الهی آن را باطل میکند. در نیت اعتکاف،قصد وجه شرط نیست،یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب استیا مستحب. زمان نیت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که شروع طلوع فجر می باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد.اعتکاف را می توان به سه صورت به جای آورد. 1) برای خود ؛ 2) به نیابت از مردگان 3) به نیابت از زندگان
اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که، از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می توان انجام داد ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد می توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.
در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کرده اند. در این صورت، هرگاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد، مانعی ندارد.
شرایط اعتکاف:
در صحت اعتکاف علاوه بر شرایط عامه تکلیف( ایمان، عقل و قدرت)، اموری شرط است:الف) قصد قربت ب) روزه: ج) سه روز روزه دار بودند. د) وقوف در چهار مسجد: مسجد الحرام، مسجد النبی«ص»، مسجد جامع کوفه و مسجد بصره. ولی به قصد رجاء ( به امید پاداش) می توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد. ه)اجازه شوهر و اجازه پدر و مادر و) پیوستگی اعتکاف
محرمات اعتکاف:
1- پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن: که شامل هر نوع بهره برداری شهوانی می باشد .
2- بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن
3- مجادله و مناقشه: حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد.
4- محرمات روزه: در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید، که معتکف روزه می گیرد، باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید. بعضی از فقها محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته اند.
5- خرید و فروش
اعمال اعتکاف:
اعمال شب سیزدهم: اعمالی را باید در این شب انجام داد؛ از جمه آن ده رکعت نماز است که اگر به درستی به جا آورده شود، دارای ثواب و پاداش بزرگی است. در روایتی از پیامبر (ص) می خوانیم: « کسی که در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت نماز بخواند؛ بدین گونه که در رکعت اول حمد یک مرتبه و سوره عادیات هم یک مرتبه و در رکعت دوم حمد یک مرتبه سوره تکاثر نیز یک مرتبه بخواند و بقیه رکعت ها را هم به همین نحو تمام کند، خداوند متعال گناهان او را می آمرزد و اگر عاق والدین هم باشد خداوند سبحان از او راضی می شود، و همچنین در قبر نکیر و منکر به او نزدیک نمی شوند و او را نمی ترسانند و بر پل صراط هم چون برق خاطف (سریع) عبور می کند و نامه اعمالش را به دست راستش می دهند و میزان اعمالش سنگینی می کند و در بهشت فردوس هزار شهر به او اعطا می شود.»روز سیزدهم هم روزه اش ثواب فراوان دارد و برای کسی که بخواهد عمل ام داود را به جای آورد، باید این روز و دو روز بعدش را روزه بگیرد.
آشنایی با اعتکاف
تعريف اعتكاف
1- اعتكاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح احكام، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند ، با شرايطى كه خواهد آمد.
2- انسان مىتواند، در حال اعتكاف ، بنشيند، بايستد، بخوابد، يا راه برود.
اقسام اعتكاف
3- اعتكاف بر دو قسم است، مستحب و واجب، كه در اصل، يك عمل مستحبى است ، ولى ممكن است به سببى واجب شود، كه از جمله اسباب وجوب اعتكاف ، اين امور است:
* نذر، عهد يا قسم؛ مثلاً انسان نذر كند يا با خداى خود عهد كند يا قسم بخورد كه اگر در فلان كار موفق شد، يا از فلان بيمارى شفا پيدا كرد چند روز در مسجد معتكف شود.
* شرط ضمن عقد ؛ مثلاً هنگام قرار داد اجاره منزل، صاحب خانه شرط مىكند كه مستأجر هر سال پنج روز در مسجد معتكف شود و مستأجر نيز اين شرط را مى پذيرد.
* اجاره ؛ مثلاً شخصى اجير مىشود كه با دريافت مزد - يا بدون دريافت مزد - از طرف ميت در مسجد معتكف شود. (مانند نماز استيجارى).
زمان اعتکاف
4- در طول سال در هر زمانى كه انسان بتواند، حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگيرد صحيح است . (1)
ولى بهترين زمان براى اعتكاف ماه مبارك رمضان، و در ماه رمضان ، دهه آخر آن است .
5- س : آيا اعتكاف نذرى را مىتوان در ماه رمضان انجام داد؟
آيت الله بهجت: مانعى ندارد.
آيت الله مكارم :مانعى ندارد، مگر اينكه نيت او غير ماه رمضان باشد.
آيت الله صافى: اگر نذر مطلق يا مقيد به ماه رمضان باشد اشكال ندارد.
6- س : افضل اوقات اعتكاف چه زمانى است ؟ آيا ايام البيض ماه رجب فضيلت خاصى براى اعتكاف دارد؟(2)
آيت الله مكارم: بهترين اوقات اعتكاف ، ماه مبارك رمضان و از همه بهتر دهه آخر آن است.
آيت الله بهجت: افضل اوقات ماه رمضان است خصوصاً در دهه آخر آن و ايام البيض رجب نيز تأكيد شده است .
شرایط اعتکاف
7- در صحت اعتكاف امورى شرط است كه برخى از آنها مربوط به شخص معتكف و برخى مربوط به خود اعتكاف است كه در اينجا به
بيان آن شرايط، و احكام لازم آنها مىپردازيم.
شرايط معتكف:
1- عقل. (از ديوانه صحيح نيست)
2- ايمان . (از غير مومن صحيح نيست)(1)
3- قصد قربت . (هرگونه ريا و خودنمايى ، اعتكاف را باطل مىكند).
4- روزهدارى در ايام اعتكاف.
5- اجازه گرفتن از كسى كه اجازه او لازم است .
شرايط اعتكاف:
1- از سه روز كمتر نباشد. (زمان)
2- در مسجد جامع باشد. (مكان).
3- ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن.
نیت اعتکاف
8- اعتكاف، همانند ساير عبادات ، بايد با نيت و قصد قربت باشد و هرگونه ريا و خودنمايى و قصد غيرالهى آن را باطل مىكند.
9- در نيت اعتكاف، قصد وجه شرط نيست؛ يعنى لازم نيست قصد كند كه اعتكاف واجب است يا مستحب.
10- كسى كه بخواهد در نيت اعتكاف، قصد وجه كند، در اعتكاف واجب نيت وجوب و در اعتكاف مستحب ،نيت استحباب مىكند و واجب بودن اعتكاف در روز سوم ضررى ندارد، هر چند بهتر است كه از روز سوم نيت وجوب كند.
11- از آغاز تا پايان اعتكاف، بايد با نيت و قصد قربت باشد، بنابراين اگر به همين قصد ، اعتكاف را شروع كند صحيح است،همچنين اگر به قصد اينكه فردا معتكف شود به مسجد برود و از اول وقت (طلوع فجر) در آنجا باشد صحيح است.
12- س: زمان نيت اعتكاف چه وقتى مىباشد؟ و آيا اول شب مىشود نيت كرد؟
آيت الله تبريزى : زمان نيت اعتكاف، وقت شروع اعتكاف است كه طلوع فجر مىباشد و با استمرار نيت اول شب هم مانعى ندارد.
13- س : آيا در اعتكاف نيازى به قصد نمودن عبادات ديگر هم هست؟
آيت الله صافى: احتياط مستحب است .
آيت الله مكارم: قصد عبادت ديگرى در آن شرط نيست .
آيت الله بهجت: ظاهراً معتبر است در اعتكاف منضم شدن قصد عبادت ديگرى كه خارج از اوست.
14- س : آيا تجديد نيت در روزسوم اعتكاف مستحب لازم است؟
آيت الله صافى: بهتر است كه تجديد نيت وجوب نمايد.
آيت الله بهجت: تجديد نيت در روزسوم لازم نيست، گرچه احوط است.
آيت الله مكارم : تجديد نيت لازم نيست.
نیابت در اعتکاف
15- انسان مىتواند اعتكاف را براى خود يا براى ديگرى بجاى آورد. به قسم دوم ، اعتكاف نيابتى گفته مىشود.
16- اعتكاف به نيابت ميت بىاشكال است ولى به نيابت از انسان زنده، بنابر احتياط به قصد رجاء ، اشكال ندارد.
پس به طور خلاصه مىتوان در اين بخش اعتكاف را اينگونه تقسيم كرد:
1- براى خود
2- براى ديگران : ( به نيابت از ميت —- به نيابت از زنده )
يادآورى :
گرچه روزه به نيابت از انسان زنده صحيح نيست ولى روزه گرفتن در اعتكاف مانند نماز براى طواف است كه به تبع عمل ديگر لازم مىشود و
همچنانكه طواف و نماز آن به نيابت زندهها صحيح است اعتكاف و روزه آن نيز صحيح است .
17- اعتكاف به نيابت از دو يا چند نفر، صحيح نيست، ولى مىتواند اعتكاف را به نيت خود بجا آورد و ثواب آن را به ديگران اهدا كند،
خواه يك نفر باشد يا چند نفر، زنده يا مرده.
18- س: آيا اعتكاف را به نيابت از كسى كه مرده است و يا به نيابت از كسى كه زنده است مىتوان انجام داد؟
آيت الله تبريزى : به نيابت از ميت مانعى ندارد ولى به نيابت از حى (زنده) اشكال دارد.
احکام اعتکاف
1- آمادگى و تهيا:
معتكف بايد قبل از ورود به اعتكاف خود را از نظر معنوى و روحى آماده كند. بايد نسبت به اموال دقت كنيد، نسبت به مكان انتخابى بى تفاوت نباشيد.
از قبل بگيريد كه به يك سفر سرنوشتساز مىرويد لازم است يك جلد قرآن، مفاتيح الجنان، نهجالبلاغه و صحيفه سجاديه و خودكار و كاغذ و لباسى پاك
و مختصر پولى كه شبههاى در آن نيست به همراه داشته باشيد.
2- حضور دل:
معتكف با ورود به مسجد عبادت را با رضايت حضرت حق و قريةالى الله شروع مىكند . به دليل اهميتى كه حضور قلب در عبادت دارد به شما معتكفين
توصيه مىشود هنگام ورود به مسجد در حالى كه از اعمال خود بيم و ترس داريد اما به فضل پروردگار اميدوار باشيد.
3- برنامهريزى و زمانبندى:
معتكفين براى خود برنامه دقيقى داشته باشند كه به عنوان نمونه به چند مورد اشاره مىشود:
1-3- در طول اعتكاف با وضو باشيد : اين سنت حسنه كه در تقليل گناه مؤثر است و كمتر در بين جامعه رواج دارد به عنوان يك دستورالعمل به
معتكفين توصيه مىشود.
2-3- نماز جماعت : همه نمازهاى واجب را به جماعت بخوانيد و اگر مردم رضايت داشته باشند از امام جماعت بخواهيد كه سجدهها ، ركوع ها وقنوقها را طول دهد و حتى الامكان تعقيبات كامل نماز و اوقات آنها مراعات گردد.
3-3- خوردن و آشاميدن : به ميزانى تناول كنيد كه حال عبادت داشته باشيد مطلقاً از پرخورى پرهيز كرده و به ميزان نياز آب و طعام استفاده نماييد.
4-3- قرائت قرآن كريم : در طول برنامه اعتكاف به ميزانى كه ميسر است قرآن بخوانيد و از علمايى كه در بين شما هستند بخواهيد در خصوص بعضى آيات براى شما سخن بگويند.
5-3- اقامه نمازهاى مستحبى: سعى كنيد در اين ايام نوافل را به جا آوريد چهار ركعت نماز پس از نماز مغرب و دو ركعت نماز نشسته پس از نماز عشاء دو ركعت قبل از نماز صبح، هشت ركعت قبل از اذان ظهر و هشت ركعت قبل از نماز عصر و 11 ركعت نماز از نيمه شب تا قبل از طلوع فجر كه نافله ونماز شب است، اين نمازها به صورت دو ركعتى خوانده مىشوند.
6-3- انجام مطالعه و تشكيل جلسات علمى : حال كه توفيق داريد در خانه خدا به يكى از بهترين عبادات بپردازيد از علماء حاضر در اين شهر دعوت كنيد تا براى جمع شما سخنرانى و وعظ كنند.
در صورتى كه در اين شهر و مسجد عالمى يافت نشود از مطالعه كتاب غافل نشويد . موضوع مطالعه از قبل آماده شود. اگر مطالعه از عبادات معمول برترنباشد قطعاً كمتر نخواهد بود.
7-3- بهرهگيرى از مراسم مداحى و قرائت قاريان برجسته : مداحان عزيز مناجاتها و دعاها و قاريان گرامى آيات قرآن را براى معتكفين بخوانند. مناجات اميرالمؤمنين در مسجد كوفه با صداى خوب و مداحى ترجمه آن تحفهاى بس گرانبها براى معتكفين خواهد بود.
4- حفظ دستاوردها:
شايسته است معتكفين از دستاورد اعتكاف به خوبى مراقبت كنند. اگر در اين سه روز موفق شدند و محاسبه دقيقى از اعمال خود داشته باشند يا توانسته باشند با قرآن انس پيدا كنند و از عبادات لذت ببرند، اين روش را به تمام روزهاى سال بكشانند. اگر توفيق توبه پيدا شد اين توفيق را به راحتى از دست ندهند و خود را با گناه آلوده نكنند و توبه نشكنند.
5- رعايت دقيق احكام مربوط اعتكاف:
به منظور آگاهى بيشتر معتكفين عزيز به احكام اعتكاف كتابى در اين خصوص تهيه و براى كليه مراكزى كه اين سنت حسنه برگزار مىگردد ارسال شده است حتماً نسبت به مطالعه آن اقدام نماييد.
6- خلوت گزينى جهت عبادت:
اگر امكانات مسجد اجازه بدهد معتكف در قسمتى از مسجد جاى ويژهاى براى عبادت در نظر بگيرد تا در اين مكان بدون مزاحمت ديگران به انجام مستحبات و اعمال خود بپردازد.
7- رعايت نظافت و بهداشت محيط اعتكاف:
شايسته است معتكفين در اوقات نمازها لوازم خود را جمع و جور كنند و مسجد را براى اقامه نماز جماعت آماده نمايند.
خوابيدن در زمان نمازها و نامرتب بودن لوازم شخصى اثر خوبى براى نمازگزاران ندارد.
8- دعاى خالصانه:
