در اين روايت سه شرط مهم برای آمادگی قلب نسبت به پذيرش حکمت و معرفت بيان مي­کند؛ طبق آنچه که از روايات بدست مي­آيد) برای اينکه انسان به حکمت و علم حقيقی برسد دو چيز لازم است يکی ظرف پاک و تميز باشد و دوم اينکه در اين ظرف چيزی سالم را وارد کند نه داشتن ظرف خالی به تنهايی کافی است و نه داشتن اندوخته به تنهايی بدون ظرف سالم. ما هم ظرف مي­خواهيم و هم مظروف؛ هم ظرف بايد سالم باشد و هم مظروف بايد سالم باشد اگر يک ظرف سالمی نباشد شير سالم داخل آن ريخته شود فاسد مي­شود اگر ظرف پاکی باشد اما چيز ناسالم داخل ريخته شود باز هم قابل استفاده نيست. استفاده وقتی است که هم ظرف سالم و تمييز باشد و هم مظروف خيلی از ما در اين دو جهت مشکل داريم يک عده­ به کج راه مي­روند و فکر مي­کنند اين ظرف به تنهايی خودش پاک باشد اين ديگر معارف سرازير مي­شود؛ درست است که درهای حکمت باز مي­شود ولی اين گونه نيست که کسی گوشه­ای بشيند و فقط دعا کند و اجتناب از گناه هم بکند و رو به مقدسی هم بياورد ولی تلاش در جهت درس و تحصيل علم نداشته باشد، معذلک عالم شود. با صرف اين اعمال عبادی کسی عالم و انديشمند نمي­شود. درست که العلم نور يقذفه الله فی قلب من يشاء» اما اگر قرار بود به صرف اين مطلب کسی عالم و انديشمند و حکيم شود افراد بسيار مي­شدند. قلب پاک و سالم زمينه را آماده مي­کند که اگر معارف و علوم صحيح در آن ريخته شود آنگاه انسان اهل حکمت مي­شود. يک عده­ای هم از اين طرف سراغ علوم و معارف مي­روند و از آن طرف ديگر غافل مي­شوند؛ که در اين صورت ببينيد چه فاجعه­ای به بار مي­آيد عالمان فاسق حکايتشان اين است که اصطلاحات و علوم را مي­آموزند اما اينها را در يک ظرف ناسالم مي­ريزند. تاريکي­های قلب اگر در يک عالم دين هم باشد اين به ديگران سرايت مي­کند. پس راه درست و صحيح اين است که هم اين قلب آماده باشد و هم آن علومی که داخل آن ريخته مي­شود سالم باشد. کسی ممکن است قلبش سالم باشد ولی پيش کسی مي­رود که کج فهم است يا عالم نيست و مطالبی را داخل ظرف قلب بريزد که نادرست است، اين بدرد نمي­خورد. پس هم ظرف تمييز و پاک لازم است و هم معلومات و علوم و معارف اصيل و مطمئن و الهي.

حضرت مسيح (ع) اينجا راجع به ظرف مي­فرمايد: قلوب تا زمانی که شهوات آنها را ندريده و تا زمانی که طمع آن را آلوده نکرده و تا زمانی که نعمت­ها او را سخت نکرده، مي­تواند ظرف برای حکمت­ها باشد. شهوت قلب را مي­درد و پاره مي­کند و طمع قلب را آلوده مي­کند و نعمت اگر انسان توجه نداشته باشد موجب قسوت و سختی قلب مي­شود و آنگاه آمادگی برای پذيرش نخواهد داشت. لذا بايد توجه داشت اگر مي­خواهيم قلوب ما مصداق «فَسوفَ تَكونُ أوعيَةً للحِكمَةِ» بشود، بايد شهوات را کنترل و طمع قلب را آلوده نکند و نعمت­هايی که داريم قلبمان را سخت نکند.

«والحمد لله رب العالمين»

رسول گرامی اسلام (صلی الله عليه و آله و سلم) مي­فرمايند: «اطلب لأخيک عذراً فإن لم تجد له عذراً فالتمس له عذراً». ^[1]

برای برادر­تان هميشه عذری طلب بکنيد؛ برای کارها و گفته­های ديگران هميشه عذر طلب بکنيد يعنی اگر حرفی از ديگران مي­شنويد، اگر عملی از ديگران مي­بينيد که اين حرف يا عمل با آنچه که شما گمان مي­کنيد سازگاری ندارد مثلاً قرار بوده که کاری را انجام بدهد انجام نداده، سخنی بايد مي­گفته که نگفته، يا سخنی نبايد مي­گفته که گفته؛ اين را فوراً حمل بر فعل و نيت و عمل سوء نکنيد. سوء ظن نداشته باشيد بد بين نباشيد به ديگران. در درجه اول دنبال عذر برای آن اشتباه و خطای او باشيد اگر هم حقيقتاً عذر پيدا نکرديد، «فالتمس له عذراً» التماس عذر بکنيد و عذر بتراشيد.

فرق اينها اين است که در مرحله اول مي­گويد دقت کن و جستجو کن و حقيقتاً علت آن رفتار يا آن قول را دريابيد و عذر را بفهميد مثلاً اگر قرار بوده که بيايد و نيامده مريض شده نيامده؛ اگر هم عذر پيدا نکرديد (حقيقتاً هيچ عذری پيدا نکرديد، «فالتمس له عذراً» خودتان يک عذری برايش بتراشيد.

اين يک اصل بسيار مهمی در مناسبات بين مسلمين و برادران دينی است واقعاً اگر همين يک اصل مورد توجه قرار بگيرد بسياری از امور خود به خود حل مي­شود. حال واقعاً بايد ببينيم چقدر با اين فرمايش خودمان منطبق هستيم التماس عذر برای رفتار و قول ديگران که نداريم هيچ، عذر مسلم و قطعی آنها را هم نمي­پذيريم و فقط در صدد اين هستيم آن خطا و اشتباه را برجسته کنيم و آن نتيجه­ای که مي­خواهيم را بگيريم.

واقعاً برخی از اوقات که انسان فکر مي­کند امثال ما که با عمق اين روايات و احاديث آشنا هستيم حداقل بيشتر از مردم اينها را شنيده و ديده­ايم و نقل کرديم به گونه­ای نباشد که در مقام نقل خيلی خوب اينها را تبيين کنيم و در روی منابر اينها را بگوييم و همه را دعوت به حسن ظن و خوش بينی و حمل بر صحت کنيم، اما خودمان دقيقاً بر عکس آن عمل کنيم؛ اينها را اگر ما عمری بر روی منابر برای مردم نقل کنيم و با شرح و تفصيل و مستند به آيات و روايات، اما عمل ما به گونه­ای ديگر باشد اين نه تنها باعث روی گردانی مردم مي­شود بلکه برای خود ما وزر و وبال دارد.

اگر انسان اين مسائل را رعايت کند چقدر تأثير در روابط اجتماعی دارد. چقدر بر آرامش روحی و روانی خود ما تأثير دارد اگر ذهنش را معطوف کند به جستجوی علل و عوامل رفتار و اعمال ديگران و واقعاً به اين روايت عمل نکند، دچار بد بينی و سوء ظن مي­شود و همه عالم را عليه خودش مي­بيند و فکر مي­کند همه دست به يکی کرده­اند (تکوين و ما فيها) که او را ناديده بگيرند و آن را کنار بگذارند؛ اين آثاری مهمی دارد عمل به اين اصل اخلاقی که رسول خدا (ص) فرمودند که از جمله آثار مهم آن تحکيم روابط دوستانه و روابط اجتماعی و آرامش روانی فردی و عمومی است، تلطيف روابط بين انسان­هاست و رفع کدورت­ها و کينه­هاست، و از تشديد و تعميق روابط غير دوستانه جلوگيری مي­کند.

در هر صورت طبق اين فرمايش بايد برای رفتار و قول برادران دينی عذر طلب کنيم و اگر عذری نيافتيم بايد عذر بتراشيم و التماس عذر کنيم و اين نه فقط برای ديگران بلکه در ذهن خودمان حتی نبايد سوء ظن داشته باشيم.

[1] . بحار الانوار، ج75، ص197، حديث15.

اميرالمؤمنين علی عليه السلام مي­فرمايد: «إحذروا عدواً نَفذَ فی الصدور خَفياً و نفث فی الآذان نَجياً» [1] اميرالمؤمنين مي­فرمايند: بپرهيزيد از دشمنی که در قلب­ها به صورت پنهانی نفوذ مي­کند و در گوش­ها نجوی مي­کند و رمز و رازش را در گوش­ها عاشقانه بيان مي­کند.

«نفثاً» نفث الشيطان را به معنای شعر عاشقانه گرفته­اند اينجا شيطان به عنوان کسی که به صورت پنهانی و مخفيانه در قلب نفوذ مي­کند و در گوش انسان شعرهای عاشقانه نجوی مي­کند معرفی شده است.

روايت عجيبی است؛ اصل عداوت شيطان مفروغ عنه است حضرت در اينجا نمي­گويند که از شيطان دوری کنيد چون دشمن شماست. در اين ترديدی نيست. چرا شيطان دشمن انسان است؟ دشمن چه خصوصيتی دارد؟ طبيعی است دشمن بد خواه انسان است و به دنبال نابودی انسان است و انسان مي­خواهد دشمن خودش را از هستی ساقط کند هيچ دشمنی ميل ندارد با کسی که در مقابله است او رشد و ترقی کند. خداوند در سوره بقره علت اينکه شيطان دشمن انسان است را بيان مي­کند «الشَّيْطَانُ يَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشَاءِ» شيطان انسان را به فقر و فحشاء مي­کشاند و وعيد به فقر و فحشاء مي­دهد فقر به صلاح انسان نيست و فحشاء انسان را نابود مي­کند ولی «وَاللَّهُ يَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» [2] ولی خداوند دوست است چون وعده مغفرت مي­دهد و تفضل دارد و خير خواه انسان است. پس در اينکه شيطان دشمن است و به دنبال نابودی ماست بحثی نيست؛ هر ندا و حرف شيطانی ولو صورت زيبايی داشته باشد نتيجه­اش نابودی و هلاکت و فناء ماست.

حال ببينيد اميرالمؤمنين در اين روايت نحوه نفوذ شيطان برای نابودی را بيان مي­کنند «إحذروا عدواً نَفذَ فی الصدور خَفياً» اگر بيماری انسان آشکار شود قابل علاج است چون علائم آفت ديده مي­شود اما امراض پنهانی مانند سرطان علائمی ندارد و بعد از نفوذ و ريشه دار شدن آشکار مي­شود. شيطان دشمنی است که در عمق اردوگاه و اتاق فرماندهی و تصميم گيری آدمی نفوذ مي­کند و تمام رازها و اسرار اردوگاه رقيب را بدست مي­آورد. اگر شيطان در نفوس ما و در قلب­های ما نفوذ کند از آنجا خواهد توانست هر گونه که بخواهد انسان را هدايت کند و انسان مي­شود سرباز و عامل او و در اين صورت انسان نابود خواهد شد و بعد از اين مرحله « و نفث الآذان نَجياً» در گوش انسان نجوی و سخن خواهد گفت و با سخنان زيبا و قشنگ و فريبنده انسان را به سوی نابودی مي­کشاند و آن وقت است که بدون اينکه ما بفهميم عامل شيطان مي­شويم. خداوند ما را از شر چنين دشمنی که واقعاً نجات از دست وسوسه او تدبير زيادی مي­خواهد، نجات بدهد.

«والحمد لله رب العالمين»