يکی ورع و پرهيزگاری در خلوت، در انظار ديگران همه اهل ورع و تقوا هستند اما ورع واقعی به اين است که انسان در خلوت خدا را ناظر بر اعمال خود بداند ولی ما انسان­ها معمولاً برای نظر ديگران بيشتر از نظر خداوند متعال احترام قائليم، جلو ديگران کار حرام از ما سر نمي­زند اما در خلوت راحت­تر حرام و معصيت را مرتکب مي­شويم. دومين علامت اين است که انسان در حالی که تنگ­دست است صدقه بدهد وگرنه کسی که تمکن مالی داشته باشد و صدقه بدهد خيلی هنر نکرده است. سومين علامت اين است که در مصائب صبر کند و تا مصيبتی برای انسان پيش نيايد درجه ايمان او مشخص نمي­شود. چهارمين علامت اين است که وقتی که خشمگين مي­شود کظم غيظ کند، حليم و بردبار باشد وگرنه در شرائط عادی حليم بودن خيلی سخت نيست و پنجمين علامت برای مؤمن اين است که وقتی انسان مي­ترسد، راست بگويد وگرنه راست گويی در شرائط عادی که هيچ خسارتی را متوجه انسان نمي­کند خيلی مشکل نيست پس راست گويی وقتی سخت است که منافع انسان در خطر باشد و راست بگويد وگرنه اگر درجايی منافعش در خطر باشد دروغ بگويد مؤمن نيست که در روايت داريم که «الاعتياد بالکذب يورث الفقر» اگر دروغ در رفتار يک فرد عادت شود برای انسان فقر را به دنبال دارد و هم­چنين اگر در يک جامعه­ای دروغ شيوع پيدا کند آن جامعه مبتلا به فقر خواهد شد.

«والحمد لله رب العالمين»

اينکه مي­گوييم بعضی از عوامل معنوی به اين معناست که توسعه رزق حتماً عوامل مادی هم دارد و بدون عوامل مادی از جمله کار، تلاش، تجربه و تدبير رزق و روزی شامل حال کسی نمي­شود و اين گونه نيست که انسان در منزل بنشيند و هيچ تلاشی نکند و فقط به عوامل معنوی اکتفاء کند و منتظر باشد که رزق و روزی او توسعه پيدا کند. پس انسان علاوه بر عوامل معنوی توسعه رزق بايد از عوامل مادی هم غافل نشود.

عوامل معنوی توسعه رزق زياد است که ما به چند نمونه که در روايات ذکر شده به صورت اجمالی و فهرست­وار اشاره مي­کنيم:

1) صدقه دادن. از رسول اکرم(ص) نقل شده که ايشان فرمودند: «اکثروا مِن الصّدقة ترزقوا» [1] صدقه زياد بدهيد تا رزق و روزی شما زياد شود.

2) حسن نيت. اميرالمؤمنين علي(ع) مي­فرمايند: «مَن حسُنت نيتُه زيد فی رزقه». [2]

3) حسن خلق. امام صادق(ع) مي­فرمايند: «حُسن الخُلق يزيد فی الرزق». [3]

4) دائم الوضوء بودن. رسول گرامی اسلام مي­فرمايند: «دُم علی الطهارة يوسّع عليک فی الرزق» [4] بر طهارت مداومت داشته باش که روزی تو را زياد مي­کند.

5) دعاء برای برادران ديني. امام باقر(ع) مي­فرمايند: «عليک بالدعاء لإخوانک بظهر الغيب فانّه يهيل الرزق» در غياب برادران دينی برای آنها دعا کن که رزق به سوی تو روی مي­آورد.

6) نيکو کاري. امام صادق(ع) مي­فرمايند: «إنّ البرّ يزيدُ فی الرزق» نيکوکاری رزق و روزی را زياد مي­کند.

آنچه ذکر شد اموری است که به عنوان بعضی از عوامل معنوی توسعه در رزق بيان شده است، اينکه مي­گوييم بعضی از عوامل معنوی به اين خاطر است که ممکن است کسی بگويد من به فلان روايت که دال بر توسعه در رزق بود عمل کردم صدقه زياد دادم ولی رزق و روزی من زياد نمي­شود ولی اين گونه نيست که هر کس صدقه بدهد گرچه به عوامل ديگر توجه نداشته باشد و هيچ تلاش و کوششی هم نکند حتماً روزی او زياد خواهد شد. پس انسان بايد سعی کند در کنار تلاش و کوشش به عوامل معنوی توسعه در رزق و روزی هم توجه داشته باشد که در اين صورت قطعاً در توسعه رزق و روزی انسان مؤثر خواهد بود. در اينکه انسان بايد برای امرار معاش خود از راه حلال کسب روزی کند ترديدی نيست اما توجه به عوامل مذکور مي­تواند به توسعه و برکت رزق کمک کند، در روايت آمده که «خير الرزق ما قلّ و يکفي» يعنی بهترين رزق، رزقی است که انسان را کفايت کند گرچه کم باشد و اين همان برکت داشتن رزق است لذا اگر مي­خواهيم توسعه در رزق داشته باشيم و رزق ما برکت داشته باشد و کفايت ما را بکند بايد سعی کنيم که از عوامل معنوی توسعه در رزق غافل نشويم که قطعاً اين امور در توسعه رزق تأثير دارد و اين امور علاوه بر اينکه باعث برکت در رزق و روزی مي­شود حاکی از طهارت روحی انسان هم مي­باشد. انشاء الله که خداوند متعال به همه ما رزق و روزی واسع و با برکت عنايت بفرمايد.

«والحمد لله رب العالمين»

[1] . بحار الانوار، ج77، ص176، حديث10.

[2] . همان، ج103، ص21، حديث18.

[3] . همان، ج71، ص396، حديث 77.

[4] . کنز العمال، حديث44154.

کذب آنقدر قبيح است و آثار منفی زيادی هم برای فرد و هم جامعه دارد که لاتعد و لا تحصي. دروغ از اموری است که متأسفانه در جامعه قبح آن ريخته است يعنی به راحتی دروغ مي­گوييم و به راحتی قسم دروغ مي­خوريم انگار که اصلاً اتفاقی نمي­افتد. يکی از آثار کذب حال چه کذب شخصی و چه کذب عمومي، فقر است؛ اما اگر برای کسی کذب يک روش شود، اثر آن فقر است و همچنين اگر در يک جامعه­ای کذب شيوع پيدا کند، فقر از آثاری است که دامن همه جامعه را مي­گيرد.

اينها خيلی مهم است و اينها از آثار وضعی اعمال ماست؛ در مورد گناه مي­گويند اگر زياد شود، فقر و گرفتاری و فلاکت مي­آيد اما در بين گناهان کذب هم جزء گناهان است و موجب فقر مي­شود. کذب اگر برای يک شخص روش شود موجب فقر است و برای جامعه نيز اگر در عموم جامعه اهل کذب شوند بی ترديد طبق فرمايش اميرالمؤمنين(ع) موجب فقر خواهد شد.

«والحمد لله رب العالمين»

اين حکايت از اين مي­کند که قلب انسان با اينکه زنده است و مي­تپد مي­تواند بميرد؛ مردن قلب به چيست؟ اين همه انسان­ها قلبشان ظاهراً زنده است و بواسطه آن زندگی مي­کنند اما فی الواقع قلب مرده است قلب و دل تاريک و ظلماني، روح و جان و نفس آميخته با زشتي­ها دل غافل مرده است. گاهی آنقدر انسان درگير کار و امور روزمره مي­شود که خدا را فراموش مي­کند اما ذکر موت و مرگ، قلب را بيدار و زنده مي­کند و از پژمردگی بيرون مي­آورد مثل گلی که هوای تازه به آن نرسد پژمرده مي­شود و به محض اينکه هوای تازه به آن مي­رسد شکوفا مي­شود و طرواوت پيدا مي­کند قلب و روح انسان هم همين گونه مي­باشد و بايد هوای تازه به روح انسان تزريق شود و اين هوای تازه به قلب وقتی تزريق مي­شود که انسان به ياد خدا باشد و از غفلت بيرون بيايد و ذکر مرگ ياد خدا را زنده مي­کند و پيوندهای ناصحيح انسان را با دنيا کم رنگ مي­کند.

و دوم آسان شدن مرگ است. طبق آنچه که در روايات آمده معلوم مي­شود مرگ چيز سختی است؛ سکرات موت برای قليلی از مردم آسان مي­شود و خيلی از مؤمنين ممکن است که هنگام مردن گرفتار اين سکرة باشند بسته به اينکه چقدر ريشه در اين دنيا دوانده باشند مثل درختی که سالها تنومند شده و ريشه­اش در عمق خاک گسترده شده است. درخت با ريشه قوی در خاک به سختی از خاک بيرون مي­آيد. انسانی که در امور دنيا غرق شده و تار و پود دنيا اين گونه در امور زندگی ريشه مي­دواند، مردن برای او سخت است. مرگ وقتی مي­باشد که اين درخت روح مي­خواهد از خاک و از اين عالم کنده شود. حال اگر کسی باشد که انسان با ايمانی است و عاقبت به خير هم شده اما اين وابستگي­ها در او باشد اين سکرات موت موقع خروج روح از بدن برای او ايجاد مي­شود.

يک شبه نمي­توان اين تعلقات را قطع کرد تا موت راحت­تر شود؛ طبق روايت راه اينکه مرگ آسانتر شود اين است که کمتر بگذاری ريشه در اين دنيا محکم شود و هر مقداری که انسان کمتر ريشه دواند مرگش آسانتر خواهد شد. البته از دنيا لذت ببرد و به دنيا به عنوان مزرعة الآخرة نگاه کند اما ريشه ندواند و به خاطر دنيا حق را ناحق نکند و اين قدر دنيا برايش جاذبه نداشته باشد که رفاقت و اخوت و همه اينها را ناديده بگيرد و اخلاق و ديانت را زير پا بگذارد.

اين حديث، حديث پرباری است و جای بسط و گفتگو و بحث بيشتری دارد که با اين وقت کم ما نمي­توان به آن پرداخت در هر صورت احياء قلب و آسان شدن موت اينها از آثار قهری ذکر موت است .

« والحمد لله رب العالمين»

ادله زيادی مي­توان برای ضرورت و اهميت پرداختن به اين موضوع ذکر کرد، هدايت و ارشاد و وعظ در واقع در زندگی انبياء و ائمه معصومين(ع) دائمی بوده يعنی آنها به خاطر ويژگي­های شخصيتی که داشتند گفتارشان، عملشان، حضر و سفرشان و لحظه لحظه عمرشان وعظ و نصيحت و ارشاد بوده چون انسان­های کاملی بودند که لحظه­ای از ياد خداوند متعال غافل نبوده­اند لذا سخنان و حرکات آنها وعظ و ارشاد بوده چون در برترين نقطه از قله­های کمال و معنويت زندگی مي­کردند و در عين حال که در اوج بودند آن قدر با مردم مأنوس بودند که اين در اوج بودن باعث نمي­شد که از احوال مردمی که پيرامون آنها بودند غافل شوند و وعظ و نصيحت و ارشادشان دايمی بوده بر خلاف ما که خيلی بايد تلاش کنيم تا قول و عملمان يکی شود، همه ما حرف خوب مي­زنيم ولی عمل ما منطبق با قولمان نيست، اين تلاشی است که انسان بايد در زندگی خود داشته باشد همان گونه که بسياری از بزرگان اين گونه بوده و تلاش کرده­اند شأن هدايت و وعظ و نصيحت در وجود آنها تجسم پيدا کند لذا همان گونه که در انظار مردم مواظب سخن و عمل خود بودند در خفاء و خلوت هم اين مراقبت را داشتند، منظور اين نيست که اصلاً گناه نمي­کرده­اند چون فقط معصومين(ع) هستند که عاری از گناه مي­باشند اما مراقبت داشتند که جلوت آنها با خلوتشان فرق نداشته باشد.

اميرالمؤمنين علي(ع) مي­فرمايد: «إنّ اعظم النّاس منزلةً عند الله يوم القيامة أمشاهم فی ارضه بالنّصيحة لخلقه» [1] برترين مقام و منزلت در روز قيامت در نزد خداوند متعال از آن کسانی است که بيش از ديگران به نصيحت و خيرخواهی مردم مشغول بوده­اند. اين بالاترين پاداش يک مبلّغ و موعظه گر است، اين موعظه هم منحصر به بالای منبر و ايام محرم و ماه مبارک رمضان نيست و اين ايام فرصتی است که افراد زيادی خودشان را در معرض نُصح و موعظه قرار مي­دهند و الا انسان هميشه مي­تواند نصحيت و خيرخواهی را نسبت به ديگران داشته باشد پس نصيحت و خيرخواهی مردم اين آثار را دارد که انسان برترين مقام و منزلت را در روز قيامت نزد خداوند تبارک و تعالی بدست مي­آورد. اين خيرخواهی هم اعم است از خيرخواهی بيانی و باطنی و اين گونه نيست که انسان در درون خود نسبت به مردم اصلاً احساس دلسوزی و محبت نداشته باشد ولی به زبان آنها را برای مردم بيان کند.

در روايت ديگری رسول خدا(ص) مي­فرمايد: خداوند متعال در روز قيامت عذاب را از سه گروه برمي­دارد:«الراضی بقضاء الله و الناصح للمسلمين و الدال علی الخير» [2] خداوند عذاب را از کسی که راضی به قضاء الهی باشد و هم­چنين اهل نصحيت و خيرخواهی و راهنمايی کننده مردم به خير و نيکي­ها باشد برمي­دارد. پس نفس دلالت و راهنمايی مردم به خير و نصيحت عذاب را از انسان برمي­دارد چه آن راهنمايی و نصيحت در مردم اثر گذار باشد و چه نباشد لذا نفس نصيحت مسلمين اين ارزش را دارد که عذاب را از انسان بردارد، گذشته از اين که موعظه شايد هزاران فائده مادی و غير مادی هم برای انسان داشته باشد ولی بالاترين پاداش رفع عذاب از انسان است و نه تنها رفع عذاب بلکه برترين منزلت­ها برای انسان است، اينکه انسان به وعظ و ارشاد و نصيحت مردم و تبيين حقايق و معارف بپردازد بالاترين منزلت­ها را برای او به دنبال دارد همان گونه که انبياء به خاطر همين وعظ و ارشاد و هدايت بالاترين منزلت­ها را بدست آورده­اند، وقتی انبياء بالاترين منزلت­ها را دارند وارثان انبياء هم مي­توانند به خاطر همان شأن و جايگاه در رتبه­های بعد از منزلت بالايی برخوردار شوند لذا بايد به مقوله وعظ و نصيحت به طور عميق نظر شود و اين منحصر در قول نيست و بايد عمل ما هم اين چنين باشد و ارزش اين کار را بدانيم که موعظه و نصيحت از چه درجه­ای از ارزش برخوردار است. انشاء الله خداوند تبارک و تعالی به ما توفيق موعظه و خيرخواهی نسبت به مردم را عنايت کند.

«والحمد لله رب العالمين»

[1] . کافي، ج2، ص208.

[2] . مستدرک الوسائل، ج12، ص431.